Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan, yine seçilmesinin akabinde birinci yurtdışı ziyaretini evvelki gün KKTC’ye yaparken akşam da Azerbaycan’ın başşehri Bakü’ye gitti.
‘Zengezur Koridoru’nda hangi evredeyiz?’ sorusuna Ermenistan ile bir sorunun olmadığını İran’la ilgili sorun doğduğunu tabir eden Erdoğan, ”Yani halkının kahir ekseriyeti Müslüman olan iki ülke. Burada İran’ın bu türlü bir hal içerisinde olması gerek Azerbaycan’ı gerekse bizi üzüyor. Aslında onları da üzmesi lazım. Bir de burada vagon başına alınan fiyatlar filan da ne yazık ki çok çok yüksek. Temenni ederim ki bu düşünceyi da kısa vakitte aşarız. Buna olumlu yaklaşmış olsalar bugün gerek kara yolu gerek demir yoluyla burada Türkiye-Azerbaycan-İran birbiriyle bütünleşmiş olur ve tahminen de “Pekin-Londra hattı” da açılmış olur” dedi.
Tahran Perspektifinden Zengezur Koridoru.
Zengezur Koridoru’nun açılmasıyla birlikte İran-Ermenistan hududunun ortadan kalkacağı öngörülen bahisler ortasında. İran sonuna paralel olarak inşa edileceği ileri sürülen koridorun; İran’ın Avrupa ile kontağını fiilen keseceği, bu nedenle İran’ın Avrupa’ya ulaşmasının “en güvenli” yolu olan Kafkasları kaybedeceği ve Avrupa’ya ulaşmak için Türkiye ile Rusya’dan müsaade almak zorunda kalacağı ileri sürülüyor. Bu koridorun güvenliğinin Rusya tarafından sağlanacak olması nedeniyle Rus güçlerinin İran hududuna yerleşeceği de yeniden İranlı uzmanlar tarafından sıkça dikkat çekilen mevzulardan biri. Yeniden bu kapsamda koridorun açılmasıyla birlikte İran’ın, Azerbaycan’ı Nahçıvan’a bağlayan transit ülke olma özelliğini kaybedeceği ve bu durumun, İran’ı değerli coğrafik ve jeopolitik avantajlardan yoksun bırakacağı vurgulanıyor. Zira bu koridorun faaliyete geçmesi durumunda, İran’a muhtaçlık duyulmadan Bakü ile Nahçıvan’ı birbirine bağlamak mümkün olacağı üzere Türkmen gazının Azerbaycan üzerinden Avrupa’ya taşınmasının da önü açılacak. Böylesi bir gelişmenin İran açısından jeopolitik bir felaket olacağına dikkat çekilen tahlillerde; Zengezur Koridoru’nun, İran’ı Kafkasya denkleminden büsbütün çıkaracağı savunuluyor. Hatta Azerbaycan’ı Nahçıvan’a bağlayan en değerli güzergâh olmaktan çıkması; uzun vadede İran’ın, Jenerasyon ve Yol Projesi ile Çin’den Avrupa ve Asya’ya geçiş yollarından çıkarılmasına da neden olabilecek.
İran’ın, birçoğu gerçekçi temellere dayanmayan bu argümanları, Zengezur Koridoru’nun faaliyete başlamasıyla İran’ın Ermenistan ile olan hudut çizgisinin ortadan kalkacağı ve Avrupa ile ilişkisinin kesileceği niyetine dayanıyor. Tahran, bu argümanını desteklemek için Zengezur Koridoru’nun haritada gösterildiği üzere İran hududuna paralel formda inşa edileceğini ve İran ile sonu olan Ermenistan’ın Sünik (Syunik) ilinin Azerbaycan tarafından büsbütün işgal edileceğini öne sürüyor. Halbuki Zengezur Koridoru, Tahran’ın argüman ettiği üzere İran sonuna paralel biçimde değil; Ermenistan’ın iç kısmından geçmesi öngörülen bir rota. Tıpkı biçimde güvenliği Rusya tarafından sağlanacak olan Zengezur Koridoru’nun, “NATO projesi” olarak sunulması da Tahran’ın argümanlarının gerçeklere dayanmaktan çok açık bir propagandadan ibaret olduğunu gözler önüne seriyor. Tekrar bu kapsamda Zengezur Koridoru’nun açılması ile birlikte Türkmenistan gazının Azerbaycan üzerinden Avrupa’ya taşınacağı, İran gazına duyulan muhtaçlığın azalacağı tarafındaki tabirler de misal bir propagandaya hizmet ediyor. Çünkü 12 Ağustos 2018 tarihinde Kazakistan’ın Aktau kentinde imzalanan “Hazar Denizi’nin Türel Statüsü Konvansiyonu” uyarınca Türkmenistan gazının Güney Kafkasya üzerinden Avrupa’ya ihracatı karşısında kıymetli mahzurlar bulunuyor. Konvansiyon’un ekolojik taleplerle ilgili kısmı, Hazar Denizi’nin biyolojik çeşitliliğine “zarar veren” tüm proje ve faaliyetleri yasaklayarak dolaylı biçimde bu cins faaliyetleri kıyıdaş ülkelerin onayına tabi kılıyor. Hasebiyle Türkmen gazının Hazar Denizi üzerinden boru çizgileriyle Avrupa’ya taşınması, İran’ın da ortalarında olduğu kıyıdaş ülkelerin onayı olmadan güç bir ihtimal.
Tahran’ı asıl endişelendiren; bu güzergâh üzerindeki Rusya denetiminin, İran’ın ulaşımına kısıtlamalar getirme ihtimali. Hâlihazırda Ermenistan, Azerbaycan ve Türkiye olmak üzere İran’ın Avrupa’ya erişimini sağlayan üç rota bulunuyor. İran’ın kara yoluyla Irak, Suriye ve Lübnan üzerinden Avrupa’ya ulaşma hayalleri ise şimdi gerçekleşmesi uzak bir ihtimal.
Koridorun açılmasıyla birlikte İran’ın Avrupa’ya açılan en sağlam kapısı olan Ermenistan rotası tehlikeye girecek. Bu rotanın İran tarafından yaptırımları delmek ve Avrupa’ya uyuşturucu kaçakçılığı yapmak üzere kullanıldığında dair savlar bulunuyor. Hatırlanacağı üzere Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, İran’la yaşanan tansiyonun akabinde 15 Ekim 2021’de yaptığı açıklamada, “İran’ın Ermenistan’la birlikte Avrupa’ya uyuşturucu ticareti yapmak için işgal altındaki Azerbaycan topraklarını kullandığını” belirtmişti. Bu rota üzerinden Avrupa’nın yanı sıra Rusya ve Doğu Avrupa ülkelerine de uyuşturucu kaçakçılığı yapılmaktaydı. Dünya uyuşturucu kullanma oranlarında en üst sıralarda yer alan Rusya, bu bahisten epey rahatsızdı. Moskova’nın Zengezur Koridoru konusunda Azerbaycan’a verdiği takviye bu istikamette yorumlanıyor. Hasebiyle İran’ın asıl kaygısı, Zengezur Koridoru’nun açılması ile birlikte bu bölgeyi eskisi üzere kullanamayacak olması.
İran’ın Zengezur Koridoru reaksiyonunun altında yatan bir başka sebep de bu koridorun açılmasıyla birlikte Türkiye’nin elde edeceği jeopolitik kazanımlar. Türkiye ile Azerbaycan ortasında kara teması kurulması, Türkiye’yi bölgesel ulaşım alanında değerli merkezlerden biri hâline getirmenin yanında Ankara’nın, güçlü tarihi ve kültürel bağları olan Orta Asya ülkelerine direkt erişimi manasına geliyor. İran; Türk dünyasındaki kapsamlı bir entegrasyonu, kendi çıkarı ve ulusal bütünlüğü açısından bir tehlike olarak görüyor. Bu bağlamda Türkiye’nin, Azerbaycan ve Hazar Denizi üzerinden Kazakistan ve Türkmenistan’a kolay erişimi, İran’ın bu ülkelerle olan ekonomik ilgilerine potansiyel tehdit olarak görülüyor. Ayrıyeten Tahran idaresi; muhtemel bir Azerbaycan-Ermenistan-Türkiye yakınlaşmasının İran’ın bölgedeki siyasi konumunu zayıflatacağına, ulusal ve bölgesel çıkarlarını tehlikeye atacağına inanıyor.
Örneğin bu yakınlaşma ile birlikte Tahran’ın, Erivan ile Bakü üzerindeki tesirinin azalmasının yanı sıra Türkiye’nin İran’a karşı Ermenistan pazarındaki hâkimiyeti artacak. Son olarak güçlü bir Azerbaycan, İran açısından istenmeyen bir durum. Birçok İranlı siyasi seçkine nazaran Güney Kafkasya, İran’ın uygarlık alanı olup Azerbaycan diye bir yer yok. Bu bağlamda gerek Azerbaycan Cumhuriyeti gerekse İran’daki Türkler sonradan Türkleşmiş İranlılar. Azerbaycan’ın egemenlik ve bağımsızlığına meydan okuyan bu görüş, pek çok İranlı siyasi seçkin ve akademisyen tarafından sıkça tekrarlanıyor.
Örneğin İranlı diplomat Ebulfazl Zührevend’e nazaran gerçekte İran toprakları olan “Azerbaycan, yine ilhak edilmediği sürece bir kanser hücresi üzere İran’ın başına bela olmaya devam edecektir” ve dahası ekonomik, siyasi ve askerî açıdan güçlü bir Azerbaycan, İran’ın ulusal bütünlüğü açısından bir tehdit olarak görülüyor. Çünkü Tahran; bağımsız, seküler ve ekonomik olarak güçlü bir Azerbaycan’ın İran’daki en büyük etnik kümelerden biri olan Türkler için bir cazibe kaynağı olmasından kaygı ediyor. Topraklarının bir kısmı işgal altında bulunan ve Nahçıvan’a ulaşmak için İran’a bağlı olan bir Azerbaycan, Tahran açısından tercih edilen bir durum. İran’ın, Azerbaycan-Ermenistan çatışmalarında klâsik olarak zımnî yahut açıktan Ermenistan’a dayanak vermesini bu bağlamda yorumlamak gerekiyor.
Sonuç olarak Zengezur Koridoru, Tahran idaresi tarafından 2. Karabağ Savaşı’nın akabinde İran’ı dışlayan Kafkasya denkleminin son halkası olarak görülüyor. Zengezur Koridoru konusunun Tahran tarafından bir ulusal problem olarak sunulması, Mehsa Emini’nin vefatı sonrası başlayan içerideki karışıklık ve protestolar nedeniyle güç günler geçiren idarenin, dikkatleri dağıtmaya yönelik bir atılımı olarak da okunabilir. Münasebetiyle bu iki konuya bağlı olarak İran’ın ilerleyen süreçte tansiyonu daha da tırmandırıcı adımlar atması mümkündür.
Peki, Türkiye ile Azerbaycan’ı birbirine bağlayacak Zengezur Koridoru nedir? Gelin birlikte bakalım.
Zengezur, bir vakitler Müslüman Türk nüfusun yaşadığı tarihi Azerbaycan toprağı olsa da 1920’li yıllarda Sovyetler Birliği tarafından Ermenistan’a bağlandı ve bugün de Ermenistan’ın sonları içinde bulunuyor. Zengezur’un Ermenistan’a verilmesiyle Azerbaycan Nahçıvan’la kara irtibatını kaybetti.
Nahçıvan ile Azerbaycan’ın batı kısımları ortasında direkt kara irtibatının olmaması Bakü idaresine her vakit zorluk yaşattı. 44 günlük savaşta Ermenistan’ın hezimete uğratılmasıyla imzalanan ateşkesin 9. hususu bölgede kurulacak ulaşım koridorlarıyla ilgili oldu.
“Bölgenin ekonomik ve ulaşım irtibatlarında mahzurlar kaldırılacak. Ermenistan, vatandaşların, araçların ve yük araçlarının iki tarafta hareketini organize etmek emeliyle Azerbaycan’ın batısındaki bölgeler ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ortasında ulaşım irtibatını sağlayacak.”
Ulaşım bağlantısının denetimi, Rusya Hudut Güvenlik Servisi kurumları tarafından da sağlanacak. Tarafların mutabakata varması durumunda, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ve Azerbaycan’ın batı bölgeleri ortasında ulaşım irtibatlarının ağları inşa edilecek.
Azerbaycan, kara ve demir yolu ulaşımının yapılacağı Zengezur koridorunun hayata geçmesi için kendi topraklarında süratle başladığı projeleri ağır halde sürdürüyor.
Zengezur koridorunun hayata geçirilmesiyle birlikte Azerbaycan ile Türkiye ortasındaki ara de kısalıyor. Ankara’dan başlayan demir yolu sınırı Kars’a, oradan da Nahçıvan’a geçiyor. Zengezur koridoru da burada devreye giriyor.
Nahçıvan ile Azerbaycan ortasındaki 43 kilometrelik ara Zengezur koridoru olarak isimlendiriliyor.
Koridorun açılmasıyla birlikte inşa edilecek demir yolunun Kars, Tiflis, Kars güzergahını takip eden sınırdan daha kısa olması bekleniyor.
Azerbaycan’ın, başşehir Bakü’den Fuzuli ilinin Horadiz kasabasına kadar demir yolu çizgisi zati işlek durumda. Bu çizginin Horadiz’den Ermenistan hududuna kadarki kısmının birtakım kısımları Ermenistan işgali periyodunda tahrip edildi, birtakım kısımları ise yapılan barajın suları altında kaldı.
Dolayısıyla Horadiz’den Nahçıvan’ın Ordubad vilayetine uzanan 166 kilometrelik yeni demir yolu çizgisi inşa edilecek.
Hattın Ermenistan kısmından, Zengezur bölgesinden geçecek 43 kilometrelik kısmının inşaatı için Azerbaycan ile Rusya görüşmeler yapacak.
Azerbaycan’ın Ermenistan ile değil Rusya ile görüşecek olmasının nedeni, Ermenistan demir yollarının mülkiyetinin Rusya’ya ilişkin olmasından kaynaklanıyor.
Ordubad’dan Nahçıvan’ın kuzeyinde bulunan; Türkiye, Ermenistan ve İran’a yakın Velidağ istasyonuna kadarki 158 kilometrelik sınır ise kapsamlı olarak tamir edilecek. Velidağ’da biten çizgi, Ermenistan sonuna kadar 14 kilometre uzatılacak.
Ermenistan, bölgedeki barış arayışlarına katkı sağlamaya karar verilmesi ve bu ulaşım projelerine katılması halinde, kendi demir yolu çizgisini Bakü’den Horadiz’e, Horadiz’den de Nahçıvan’ın kuzeyine kadar olan bu çizgiyle birleştirebilecek. Böylelikle Ermenistan, Rusya ve İran’a kesintisiz ulaşım elde edebilecek.
Demir yolu sınırıyla paralel olarak birebir güzergahlarda kara yolu sınırlarının da devreye girmesi kelam konusu. Azerbaycan, Zengezur’a uzanacak Ahmetbeyli-Horadiz-Mincivan-Ağbend otoyolu projesine başladı ve proje süratli halde ilerliyor.
Diğer taraftan Türkiye ve Azerbaycan’ın, Kars’ı Nahçıvan’a bağlayacak demir yolu sınırı projesi de var.
Bu projelerin tümü gerçekleştirildiğinde Türkiye ile Azerbaycan ortasında yeni ulaşım teması sağlanacak. Birebir vakitte Türkiye ile Rusya ortasında Azerbaycan üzerinden kesintisiz kara ve demir yolu irtibatı sağlanmış olacak.